Szembek Jan Włodzimierz (1881–1945), dyplomata, ziemianin.
Ur. 11 VII w Porębie Żegoty koło Alwerni (pow. chrzanowski), był wnukiem Włodzimierza Dzieduszyckiego (zob. ) i Józefa Macieja Szembeka (1818–1889) oraz jego żony Józefy, córki Piotra Moszyńskiego (zob.), synem Zygmunta Szembeka (1844–1907), właściciela dóbr Alwernia, oraz Klementyny z Dzieduszyckich (1855–1929), bratankiem Jerzego Józefa Elizeusza (zob.) i Stefana (ur. 1848), żonatego z Różą Marią, córką Bolesława Starzyńskiego (zob.). Miał brata Włodzimierza, w zakonie Franciszka Salezego (1883–1942), salezjanina, zamordowanego w obozie koncentracyjnym Auschwitz, oraz siostry: Marię Józefę (Józefinę, 1877–1951), zamężną za Janem Mycielskim, i Annę Marię (1880–1966), zamężną za Janem Górskim.
S. uczył się w Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie, gdzie w r. 1899 zdał maturę. Następnie kształcił się w Wiedniu; ukończył Theresianum oraz Studium Dyplomatyczno-Konsularne (Akad. Dyplomatyczną), w którym studiował nauki polityczne. W l. 1905–8 był referentem w Zarządzie Krajowym (Landesregierung) w Bośni i Hercegowinie. Po rezygnacji ze służby administracyjnej osiadł w nabytych w r. 1912 dobrach w Młoszowej nieopodal Trzebini (pow. chrzanowski). Przypuszczalnie wówczas został członkiem Stronnictwa Prawicy Narodowej. W l. 1913–14 brał udział w dyskusji nad przyszłym projektem prawa wyborczego.
Jesienią 1918 wstąpił S. do powstającej polskiej służby zagranicznej i zimą t.r. wyjechał służbowo do nowo otwartej delegatury polskiej w Wiedniu. Poznał tam, a następnie zaprzyjaźnił się z Romanem Dębickim, który ułatwił mu nawiązanie kontaktu z austriackim MSZ. Na początku r. 1919 został wysłany do Budapesztu, gdzie od 5 III t.r. był szefem Misji Polskiej (w randze chargé d’affaires), a od stycznia 1920 delegatem rządu (w randze radcy poselstwa II kl.). Po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z Węgrami i utworzeniu 13 IX 1921 Poselstwa RP w Budapeszcie rozpoczął 1 X t.r. urzędowanie w randze posła nadzwycz. i ministra pełnomocnego III kl.; sprowadził wówczas do Budapesztu w charakterze sekretarza poselstwa, znającego język węgierski, Dębickiego. Jako poseł niezwykle rzeczowo analizował politykę węgierskiego rządu I. Bethlena, która hasłami rewindykacji terytorialnej budziła zaniepokojenie Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii. Budował relacje między Warszawą a Budapesztem, co zaowocowało m.in. układem o obrocie towarowym (11 II 1921), umową w sprawie przejazdu przez Polskę repatriowanych jeńców rosyjskich i ich rodzin (25 I 1922), porozumieniem telegraficznym (4 V t.r.), oraz konwencją handlową (26 III 1925). Po likwidacji pod koniec r. 1922 ataszatu wojskowego przejął niektóre obowiązki dotychczasowego attaché wojskowego mjr. dyplomowanego Jerzego Grobickiego, m.in. przesyłał informacje uzyskiwane z węgierskiego min. obrony do Oddz. II MSWojsk. Misję w Budapeszcie zakończył 31 VIII 1924; zbiegło się to ze wzrostem napięcia w stosunkach polsko-węgierskich, m.in. z powodu usuwania z Węgier polskich Żydów. Dn. 19 IX t.r. minister spraw zagranicznych Aleksander Skrzyński (zob.), szwagier S-a, powierzył mu funkcję posła nadzwycz. i ministra pełnomocnego RP w Brukseli. S. rozpoczął urzędowanie 11 XI. Wspierany przez konsula honorowego RP, G. Vaxelairea, doprowadził do powołania Stow. Przyjaźni Belgijsko-Polskiej oraz utworzenia w r. 1926 Katedry Slawistyki na Wolnym Uniw. w Brukseli (objął ją Wacław Lednicki).
Odwołany 15 II 1927 z Brukseli, został S. nazajutrz posłem nadzwycz. i ministrem pełnomocnym RP II kl. w Bukareszcie. Jego głównym zadaniem było sprecyzowanie obustronnych zobowiązań wynikających z odnowionego w marcu 1926 traktatu sojuszniczego i konwencji wojskowej. Od maja 1929, w ciągu roku, Polska zawarła z Rumunią szesnaście różnych umów międzypaństwowych, m.in. umowy gospodarcze, konwencje: komunikacyjną, tranzytową, lotniczą i konsularną oraz traktat koncyliacyjno-arbitrażowy; 15 I 1931 strony przedłużyły sojusz obronny, podpisując nowy traktat gwarancyjny. Starając się zacieśnić współpracę Warszawy z Bukaresztem, dążył S. również do odegrania roli pośrednika w stosunkach rumuńsko-sowieckich; na początku r. 1930, opierając się na wiadomościach z Moskwy, ostrzegał polityków rumuńskich przed akcją prasową ZSRR stanowiącą propagandowe tło dla próby odebrania Besarabii. Przyczynił się do ożywienia kontaktów polsko-rumuńskich na najwyższym szczeblu: 20 VIII – 2 X 1928 na urlopie w Rumunii przebywał Józef Piłsudski, a 24–28 X 1929 wizytę w Bukareszcie złożył minister spraw zagranicznych August Zaleski. Z kolei Warszawę odwiedzili: szef dyplomacji G. Mironescu (24–27 II 1929) i ks. Mikołaj, brat króla Karola II (20–22 VIII 1931). Jako szef rumuńskiej placówki S. zyskał u Piłsudskiego opinię wytrawnego dyplomaty; Marszałek uważał, że «nie daje [S.] sobie imponować przedstawicielom wielkich mocarstw».
Po objęciu MSZ przez Józefa Becka S. zakończył 4 XI 1932 misję w Rumunii i wrócił do Warszawy, by 5 XI t.r. objąć stanowisko zastępcy szefa resortu w randze podsekretarza stanu. Sprawował ogólne kierownictwo Ministerstwa, odpowiadając m.in. za prawidłowe funkcjonowanie wszystkich komórek organizacyjnych; zgodnie z wytycznymi Becka opracowywał też instrukcje dla polskich placówek dyplomatycznych. Jednocześnie jako dyrektor Dep. Polityczno-Ekonomicznego MSZ nadzorował wydziały: Organizacji Międzynarodowych, Zachodni, Wschodni, Historyczno-Naukowy, Prasowy, Traktatowy, a także Radcy Ekonomicznego. Przewodniczył również komisjom egzaminacyjnym dopuszczającym kandydatów do służby dyplomatycznej (egzaminował z historii dyplomacji). Z reguły to on informował dyplomatów akredytowanych w Warszawie o polityce zagranicznej Polski. Często konferował z Piłsudskim, zwykle towarzysząc Beckowi. W ministerstwie postrzegano go jako uosobienie rozwagi i umiaru; przez podwładnych był uznawany za człowieka prawego i życzliwego.
Wkrótce po nominacji udał się S. do Paryża, gdzie 12 XI 1932 został przyjęty przez premiera E. Herriota. Dn. 18 XI t.r. w Berlinie rozmawiał z niemieckim ministrem spraw zagranicznych K. von Neurathem o «możliwości rozwiązania istniejących spraw spornych we wzajemnym porozumieniu». Relację z obu wizyt złożył Piłsudskiemu 12 XII w obecności Becka. W lutym 1933 udzielił S-owi audiencji papież Pius XI. Po dojściu w Niemczech do władzy Adolfa Hitlera był S. wraz z Beckiem i posłem w Berlinie Józefem Lipskim negocjatorem polsko-niemieckiej deklaracji o niestosowaniu przemocy (paktu o nieagresji); strony podpisały ją 26 I 1934 w Berlinie. Z ramienia MSZ współpracował od kwietnia t.r. do maja 1935 z kierowanym przez gen. Kazimierza Fabrycego tajnym biurem studiów strategicznych w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych, które zajmowało się analizowaniem zagrożeń ze strony Niemiec i ZSRR. W styczniu 1935 rozpoczął prowadzenie Diariusza, zawierającego zapiski rozmów m.in. z Beckiem, dyplomatami i politykami, z narad w MSZ i u prezydenta Ignacego Mościckiego oraz z posiedzeń: Rady Gabinetowej, Rady Ministrów i Komitetu Ekonomicznego Ministrów, a także Ministerstw Skarbu i Komunikacji. Do wybuchu drugiej wojny światowej notatki dyktował prawie codziennie sekretarzowi Januszowi Zembrzuskiemu, później spisywał je własnoręcznie aż do śmierci.
Z reguły S. bezkrytycznie podzielał posunięcia polityczne ministra Becka. Stanowisko odmienne zajmował rzadko; stało się tak jednak po 13 IX 1934, gdy minister wypowiedział na forum Zgromadzenia Ogólnego Ligi Narodów podpisany przez Polskę 28 VI 1919 w Wersalu traktat o ochronie praw mniejszości narodowych, nakładający na Warszawę obowiązek współpracy z organami międzynarodowymi w tej sferze. S. skrytykował niepotrzebne jego zdaniem prowokowanie napięć w stosunkach z mocarstwami zachodnimi, a szczególnie z Francją. Utrzymywał, że Polska za anulowanie rzeczonego dokumentu zapłaciła niewspółmiernie wysoką cenę w postaci osłabienia więzów sojuszniczych z Paryżem i zgody na przyjęcie ZSRR do Ligi Narodów oraz utraciła zainteresowanie franuskiej opinii publicznej na korzyść Moskwy. Jego zdaniem traktat mniejszościowy można było po prostu ignorować. Po przywróceniu przez Niemcy w marcu 1935 powszechnego obowiązku służby wojskowej starał się S. w kontaktach z dyplomatami zachodnimi tonować nastroje. W rozmowie 18 III t.r. z nakłaniającym Warszawę do energicznego protestu ambasadorem USA J. Cudahym utrzymywał, że pociągnięcie Berlina nie zmienia «materialnego stanu rzeczy» i powoływał się na będącą interpretacją traktatu wersalskiego deklarację o niestosowaniu przemocy z 26 I 1934.
S. miał sceptyczny stosunek do Ligi Narodów, nie wierzył w możliwości jej skutecznego działania. Opowiadał się za zrównoważeniem stosunków z najbliższymi sąsiadami bez ściślejszego wiązania się z nimi. W pełni podzielał pogląd Becka, że ZSRR nie należy «wpuszczać do Europy» i w l. 1934–5 przeciwstawiał się (głównie w Bukareszcie i Pradze) sowieckim staraniom o zawarcie paktu wschodniego. Wpływy ZSRR chciał neutralizować przez nawiązywanie bliższych kontaktów z republikami nadbałtyckimi. Mimo to 14 VI 1936 wraz z ambasadorem ZSRR w Warszawie J. Dawtianem podpisał specjalny status prawny Przedstawicielstwa Handlowego ZSRR w Polsce. Podzielał opinię Becka, który po wizycie w Berlinie (2–4 VII 1935) uznawał za możliwe uniknięcie konfliktu z Niemcami. Zarazem konsekwentnie opowiadał się za sojuszem z Francją jako podstawą polskiej polityki zagranicznej i po remilitaryzacji Nadrenii w marcu 1936 wspierał działania Becka zmierzające do sprecyzowania zasad ściślejszej współpracy polsko-francuskiej oraz uzyskania francuskich kredytów na dozbrojenie armii. Tuż przed wizytą w Warszawie szefa francuskiego Sztabu Generalnego gen. M. Gamelina (12–18 VIII t.r.) Beck wysłał go do Berlina, gdzie (6–17 VIII) rozmawiał S. m.in. z Hitlerem, Neurathem, H. Göringiem i J. von Ribbentropem. Zapewniał ich, że polska polityka wobec Niemiec jest niezmienna, a sojusz z Paryżem ma charakter jedynie bilateralny i defensywny. Zaniepokojony od lata 1937 działaniami władz Wolnego M. Gdańska, zmierzającymi do ograniczenia w nim praw Polski, przyczynił się S. do uregulowania statusu mniejszości niemieckiej w Polsce przez wypracowanie Deklaracji polsko-niemieckiej, ogłoszonej 5 XI 1937 jednocześnie w Warszawie i Berlinie. W listopadzie t.r. rozmawiał z ambasadorem USA we Francji W. C. Bullittem o podjęciu przez Becka szerszej inicjatywy w kierunku odprężenia w stosunkach europejskich.
W r. 1938 uznawał S., że należy czynić wszystko, by maksymalnie odwlec Anschluss (włączenie przez Hitlera Austrii do Niemiec); obawiał się też zagarnięcia przez Niemcy Sudetów. Rozpad Czechosłowacji i podporządkowanie jej Berlinowi postrzegał jako zjawisko groźne dla Polski, jednak za zabezpieczenie polskich interesów uważał zajęcie Zaolzia przez Polskę, a Rusi Zakarpackiej przez Węgry i ustanowienie granicy polsko-węgierskiej oraz odłączenie Słowacji od Czech; podzielał pogląd Becka, że w sprawie czechosłowackiej Polska nie może być bierna. Równocześnie instrumentalnie traktował Słowaków; początkowo mieli oni służyć rozbiciu Czechosłowacji, następnie być jedynie przedmiotem wspólnej polityki polsko-węgierskiej. S. pod nieobecność Becka kierował MSZ w trakcie Anschlussu 12 III t.r. i wykonywał ściśle politykę «największej rezerwy», zabraniając nawet posłowi w Wiedniu Janowi Gawrońskiemu udzielania azylu politycznego. Dn. 13 III wydał komunikat MSZ w sprawie incydentu z 11 III, kiedy na granicy polsko-litewskiej został zastrzelony polski żołnierz. W dn. 29–30 VII przebywał w Rumunii na uroczystościach pogrzebowych królowej Marii. Przeprowadził wówczas rozmowy z królem Karolem II, ministrem spraw wewnętrznych A. Călinescu oraz ministrem spraw zagranicznych N. Comnéne, od którego uzyskał zapewnienie, że Bukareszt nie zgadza się na sowieckie plany militarnego wsparcia Czechosłowacji; bezskutecznie zabiegał o przekonanie strony rumuńskiej, by nie protestowała przeciw przyłączeniu Rusi Zakarpackiej do Węgier. U schyłku t.r. miał już jednak świadomość, że kontynuacja polityki równowagi może okazać się niezmiernie trudna. W rozmowie 10 XII z ambasadorem RP w Moskwie, Wacławem Grzybowskim utrzymywał, że stosunek Niemiec do Polski oparty jest w Berlinie na tezie, że w przyszłej rozgrywce z ZSRR Warszawa stanie się sojusznikiem Rzeszy, a to oznaczałoby, że wkrótce cała polityka dobrego sąsiedztwa stanie się koncepcją fikcyjną; dodatkowego zagrożenia upatrywał w zmniejszeniu znaczenia sojuszu polsko-francuskiego. W dn. 12–23 II 1939 uczestniczył w Rzymie w pogrzebie Piusa XI, a po wyborze 2 III t.r. papieża Piusa XII wziął udział 12 III w jego koronacji. Na wieść o wkroczeniu Niemców 15 III do Czech wrócił do Warszawy. Jednak nawet po wypowiedzeniu przez Hitlera paktu o nieagresji z Polską (28 IV) wierzył, że jest to tylko «wojna nerwów». Wiosną i wczesnym latem t.r. Beck rozważał odwołanie ambasadora Józefa Lipskiego z Berlina i powierzenie tej placówki S-owi; poufną propozycję złożył mu w tej sprawie 3 VI. Wg planów mobilizacyjnych S. miał na wypadek wojny kierować Dep. Politycznym MSZ. Wezwany 9 VIII przez Becka z urlopu, wrócił do Warszawy. Dn. 31 VIII bezskutecznie przedstawiał Beckowi ofertę mediacji Stolicy Apostolskiej.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. od 5 do 16 IX 1939 kierował MSZ podczas ewakuacji i organizował funkcjonowanie jego, jak również towarzyszącego mu korpusu dyplomatycznego, na trasie od Warszawy do Kut. Dn. 9 IX t.r. prosił Becka o przybycie do Krzemieńca i rozproszenie obaw dyplomatów obcych państw w kwestii położenia Polski; donosił mu też o francuskiej sugestii przeniesienia władz RP na terytorium Francji. Po wkroczeniu 17 IX Armii Czerwonej do Polski podzielał opinię ambasadora Lipskiego oraz dyrektorów Józefa Potockiego i Michała Łubieńskiego, że z ZSRR należy paktować, nawet za cenę pewnych ustępstw terytorialnych. Tego dnia przekroczył granicę rumuńską, a następnie dotarł 19 IX do Budapesztu; oświadczył tam, że żołnierze polscy przybywający na Węgry, zachowując przepisy prawa międzynarodowego, dadzą się rozbroić i w niczym nie zagrażają neutralności tego państwa; zabiegał też o zdeponowanie złota ze skarbca lwowskiej filii Banku Polskiego oraz srebra i zastawy z Zamku warszawskiego w jednym z węgierskich banków. Dn. 21 IX opuścił Budapeszt i przez Wenecję przybył do Paryża, gdzie oddał się do dyspozycji MSZ. Nie otrzymawszy przydziału, rozważał w Diariuszu plany odbudowy Polski z pewnymi koncesjami na korzyść ZSRR, jednak bez wyrzeczenia się Wilna i Lwowa, natomiast z rekompensatami ze strony Niemiec (włączenie Prus Wschodnich). Postulował też wejście w ściślejsze związki z sąsiadami, m.in. przez odnowienie unii polsko-litewskiej oraz stworzenie federacji z Czechami, Słowakami, a nawet Węgrami. Polityce zagranicznej prowadzonej przez rząd gen. Władysława Sikorskiego zarzucał uległość wobec Francji.
Po agresji Niemiec na Francję w maju 1940 wyjechał S. do Portugalii, gdzie zamieszkał w miejscowości Estoril koło Lizbony; przez byłego posła rumuńskiego w Lizbonie J. Pangala nawiązał tu liczne kontakty w świecie dyplomatycznym. W lutym 1942 w Lizbonie spotkał się z Edwardem Raczyńskim, kierownikiem MSZ i zarazem ambasadorem RP w Londynie, który powierzył mu zadanie przysyłania raportów o sytuacji w Europie okupowanej przez Niemcy. S. podjął wówczas współpracę z ppłk. Janem Kowalewskim, kierownikiem lizbońskiego przedstawicielstwa Akcji Kontynentalnej – Placówki Łączności z Kontynentem (podlegającej MSW), i został nieoficjalnym reprezentantem MSZ w ramach kierowanej przez Kowalewskiego akcji «Trójnóg» (tajnych kontaktów dyplomatów Węgier, Włoch i Rumunii z aliantami); regularnie raportował najpierw Raczyńskiemu, a potem jego następcom: Tadeuszowi Romerowi i Adamowi Tarnowskiemu. Pierwsze rozmowy S-a dotyczyły warunków wyjścia Włoch z wojny (raport z 10 X t.r.), a po oświadczeniu F. D. Roosevelta i W. Churchilla z 24 I 1943 o konieczności bezwarunkowej kapitulacji państw Osi, warunków pokojowych tylko dla Węgier i Rumunii. Na przełomie l. 1944 i 1945 zakończył S. współpracę z MSZ; jego ostatni raport dotarł do Londynu 31 I 1945. Odtąd przygotowywał do druku Diariusz oraz pracował nad książką o stosunkach polsko-niemieckich w l. 1936–9.
S. był z przekonania monarchistą, a wobec problematyki społeczno-gospodarczej przejawiał poglądy typowo konserwatywne. Orientował się jedynie pobieżnie zarówno w doktrynie faszystowskiej, jak i komunstycznej, a konflikty społeczne w Polsce przypisywał aktywności masonów, komunistów i Żydów. Był właścicielem zbioru monet polskich, otrzymanego w spadku po dziadku Dzieduszyckim, oraz kolekcji miniatur Anny von Brockdorf hrabiny Cosel, w tym cennej miniatury króla Augusta II. Wszystko pozostawił, opuszczając we wrześniu 1939 swe warszawskie mieszkanie. S. zmarł na zawał serca 9 VIII 1945 w Estorilu, został pochowany na miejscowym cmentarzu Prazeres. Był odznaczony m.in. Orderem Odrodzenia Polski II kl., Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, brązowym i srebrnym Medalami za Długoletnią Służbę oraz belgijskim Order de la Couronne I kl., luksemburskim Order de la Couronne de Chêne I kl., rumuńskimi Coroana Romanei I kl. i Steaua Romanei, włoskim Corona d’Italia I kl., portugalskim Orden de Christo I kl., węgierskim Krzyżem Zasługi I kl., brazylijskim Cruzeiro do Sul I kl., łotewskim Triju Zwaigznu Ordeni I kl., francuską Legią Honorową II kl., duńskim Danebrogs Orderen, estońskim Orderem Białej Gwiazdy (Valgetälë) I kl. i greckim Phoenix I kl.
W zawartym 10 X 1905 w Zakopanem małżeństwie z Izabellą Skrzyńską (1881–1972) miał S. syna Adama (1907–1924).
W r. 1952 ukazało się francuskie wydanie Diariusza S-a pt. Journal 1933–1939 (Paris; z przedmową L. Nöela) oraz przygotowane do druku przez Wacława A. Zbyszewskiego Fragmenty Pamiętników Ministra Szembeka („Kultura” nr 6). W r. 1954 opublikowano Dziennik. Dokument polityki sanacyjnej (W., Oprac. W. Kałużyński ze wstępem S. Arskiego), a w r. 1956 Fragmenty dziennika Szembeka („Zesz. Hist. PISM”, oprac. J. Chudek). Najobszerniejsze wydanie obejmujące okres od 1 I 1935 do 1 IX 1939 to Diariusz i teki Jana Szembeka (1935–1945) (Londyn 1964–72 I–IV; t. 1–3 oprac. T. Komarnicki, t. 4 oprac. J. Zarański, z dokumentacją). Dalszy ciąg dzienników (Diariusz i teki Jana Szembeka <1935–1945>. Uzupełnienia od 1 września do 31 grudnia 1939 r.) opublikował Michał Budny w „Niepodległości” (Nowy Jork – Londyn T. 20: 1987) oraz Bogdan Grzeloński (Diariusz wrzesień–grudzień 1939, W. 1989). Pozostała część Diariusza (1940–5) oraz rękopis niedokończonej książki o stosunkach polsko-niemieckich znajdują się w IPiM Sikorskiego (kol. 85).
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Batowski H., Agonia pokoju i początek wojny, P. 1984; tenże, Europa zmierza ku przepaści, P. 1977; tenże, Między dwiema wojnami: 1919–1939. Zarys historii dyplomatycznej, Kr. 1988; tenże, Polska dyplomacja na obczyźnie 1939–1941, Kr. 1991; tenże, Rok 1938 – dwie agresje hitlerowskie, P. 1985; tenże, Ze stosunków polsko-słowackich w okresie 1931–1939, w: Z polityki międzynarodowej XX wieku. Wybór studiów z lat 1930–1975, Kr. 1979; Baumgart M., Londyn–Berlin 1918–1939. Niemcy w brytyjskiej polityce zagranicznej, Szczecin 1993; Bułhak H., Polska–Francja. Z dziejów sojuszu 1933–1936, W. 2000; Drozdowski M. M., Eugeniusz Kwiatkowski. Człowiek i dzieło, Kr. 1989; Drymmer W. T., W służbie Polsce, W. 1998; Dubicki T., Konspiracja polska w Rumunii 1939–1945, W. 2005 II; tenże, Wojsko Polskie w Rumunii w latach 1939–1941, W. 1994; Duraczyński E., Rząd Polski na uchodźstwie 1939–1945, W. 1999; Grzeloński B., Przedmowa, w: Szembek J., Diariusz wrzesień–grudzień 1939, Oprac. B. Grzeloński, W. 1998; Hist. dyplomacji pol., IV–V; Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Oprac. W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Wr. 1994 III; Kamiński M. K., Zacharias M. J., Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939, W. 1998; Karski J., Wielkie mocarstwa wobec Polski 1918–1945. Od Wersalu do Jałty, L. 1998; Korczyk H., Działanie i recepcja Locarna 1927–1936, W. 1999; Kornat M., Polityka równowagi 1934–1939. Polska między Wschodem a Zachodem, Kr. 2007; tenże, Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop–Mołotow. Problem zbliżenia niemiecko-sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej, W. 2002; Kulski W., Pamiętnik byłego polskiego dyplomaty, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1977 z. 47; Leczyk M., Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921–1939, Białystok 1997; Łaptos J., Dyplomaci II RP w świetle raportów Quai d’Orsay, W. 1993; Łossowski P., Dyplomacja Drugiej Rzeczypospolitej. Z dziejów polskiej służby zagranicznej, W. 1992; tenże, Stosunki polsko-litewskie 1921–1939, W. 1997; Łukaszewicz J., Dyplomata w Paryżu 1936–1939, Oprac. W. Jędrzejewicz, H. Bułhak, W. 1995; Noël L., Agresja niemiecka na Polskę, W. 1966; Nowak-Kiełbikowa M., Konstanty Skirmunt. Polityk i dyplomata, W. 1998; taż, Polska – Wielka Brytania w dobie zabiegów o zbiorowe bezpieczeństwo w Europie 1923–1937, W. 1989; Piszczkowski T., Między Lizboną a Londynem. Z sekretów dyplomacji polskiej w czasie drugiej wojny światowej, Londyn 1979; Polska polityka zagraniczna w latach 1926–1939, na podstawie tekstów ministra Józefa Becka, Oprac. A. Cieńciała, Paryż 1990; Raczyński E., W sojuszniczym Londynie, Londyn 1997; Sobczak J., Polska w propagandzie i polityce III Rzeszy 1939–1945, P. 1988; Starzeński P., Trzy lata z Beckiem, Oprac. B. Grzeloński, W. 1991; Stroński S., Polityka rządu polskiego na uchodźstwie w latach 1939–1942, Nowy Sącz 2007 II; Wandycz P., Aleksander Skrzyński, minister spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej, W. 2006; Władze RP na obczyźnie podczas II wojny światowej, Red. Z. Błażyński, Londyn 1994; Wojciechowski M., Stosunki polsko-niemieckie 1933–1938, P. 1980; Wysocki A., Tajemnice dyplomatycznego sejfu, W. 1979; Z dziejów polityki i dyplomacji polskiej. Studia poświęcone pamięci Edwarda hr. Raczyńskiego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie, W. 1994; Zabiełło S., Na posterunku we Francji, W. 1967; – Cat-Mackiewicz S., 1896–1966. Wilno–Londyn–Warszawa, W. 1987; Gawroński J., Moja misja w Wiedniu 1932–1938, W. 1965; Gruber H., Wspomnienia i uwagi. 1892–1942, Londyn 1968; Inwentarz akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie z lat (1915–1917) 1918–1939, Oprac. E. Kołodziej, W. 2000; Jan Szembek. Diariusz i teki Jana Szembeka 1935–1945 opracowany przez Tytusa Komarnickiego i Józefa Zarańskiego. Materiały uzupełniające. Korespondencja Jana Szembeka z Romanem Dębickim, ,,Niepodległość” (Nowy Jork– Londyn) T. 15: 1984; Jędrzejewicz W., Diariusz i teki Jana Szembeka 1935–1945, „Niepodległość” T. 15: 1982 s. 33–91; Laroche J., Polska lat 1926–1935. Wspomnienia ambasadora francuskiego, W. 1966; Lednicki W., Pamiętniki, Londyn 1967 II; Lepecki M., Pamiętnik adiutanta marszałka Piłsudskiego, W. 1987; Mitkiewicz L., Wspomnienia kowieńskie, Londyn 1968; Muhlstein A., Dziennik. Wrzesień 1919 – listopad 1940, Oprac. J. E. Zamojski, W. 1999; Poland and the Coming of the Second World War. Diplomatic Papers of A. J. Drexel Biddle, Jr. United States Ambassador to Poland 1937–1939, Columbus, Ohio 1976; Polskie dokumenty dyplomatyczne 1931, Red. M. Wołos, W. 2008; toż za r. 1932, Red. K. Kania, W. 2011; toż za r. 1936, Red. S. Żerko, W. 2011; toż za r. 1938, Red. M. Kornat, W. 2007; toż, styczeń–sierpień 1939, Red. S. Żerko, W. 2005; toż, wrzesień–grudzień 1939, Red. W. Rojek, W. 2007; Rocznik polskiej służby zagranicznej, W. 1932 s. 54, W. 1937 s. 20, 41, 116, 132, W. 1939 s. 27, 45, 127, 149, 175; Rocznik polskiej służby zagranicznej według stanu na dzień 1 czerwca 1939 r., W. 1939; Schimitzek S., Drogi i bezdroża minionej epoki. Wspomnienia z lat pracy w MSZ 1920–1939, W. 1976; tenże, Wspomnienia portugalskie 1939–1946, W. 1970; Świtalski K., Diariusz 1919–1935, W. 1992 (fot.); Wodzicki R., Wspomnienia. Gdańsk–Warszawa–Berlin 1928–1939, W. 1972; Wrzesień 1939 r. w relacjach dyplomatów: Józefa Becka, Jana Szembeka, Anthony’ego Drexel-Biddle’a, Leona Noëla i innych, Oprac. A. Skrzypek, W. 1989; Zbyszewski W. A., Gawędy o ludziach i czasach przedwojennych, W. 2000; Zembrzuski J., Moja współpraca z ministrem Szembekiem. Diariusz i teki Jana Szembeka (1935–1945), Londyn 1964 I; – „Dzien. Urzęd. MSZ” 1920 s. 37, 1921 s. 31, 1923 nr 6 s. 106, 1927 nr 12, 1933 s. 195; – AAN: Ambasada RP w Bukareszcie, sygn. 5, 20–1, 35, 80–1, 90–1, 249, 303–4, Ambasada RP w Kopenhadze, sygn. 19, MSZ, sygn. 104a, 108, 111, 194, 249 s. 43, sygn. 605, 878, 888 s. 14–18, sygn. 1457b s. 32–3, sygn. 3236, 4178; Inst. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku: Kolekcja Romana Dębickiego, listy S-ego do Dębickiego; IPiM Sikorskiego: kol. 85 (koresp. z różnych lat); – Informacje Krzysztofa Smolany z W. oraz informacje i mater. Adama Tarnowskiego z Kr.
Wojciech Rojek i Bogdan Grzeloński